ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΑ
Βόμβα στο ποτήρι!
Για πολλούς από τους κατοίκους της περιοχής Οινοφύτων η επαφή με το νερό του Ασωπού απεδείχθη μοιραία. Η θνησιμότητα από καρκίνο το 2009 παρουσιάστηκε αυξημένη κατά 90%! Θύματα των ρύπων είναι κυρίως το γαστρεντερικό σύστημα και το ήπαρ, κατά πάσα πιθανότητα λόγω της κατάποσης του μολυσμένου νερού
ΙΩΑΝΝΑ Α. ΣΟΥΦΛΕΡΗ
Αυξημένα ποσοστά θανάτου από καρκίνο καταγράφηκαν τα τελευταία 11 χρόνια στα Οινόφυτα σε σύγκριση με τον υπόλοιπο Νομό Βοιωτίας, σύμφωνα με μελέτη επιδημιολόγων του Πανεπιστημίου των Αθηνών, η οποία βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη. Και ενώ ο μέσος όρος της αύξησης για την ενδεκαετία είναι 14%, ιδιαίτερα ανησυχητικό είναι το εύρημα ότι η αύξηση για το 2009 ήταν της τάξεως του 90%! Πού αποδίδονται άραγε τα εξαιρετικά υψηλά ποσοστά θνησιμότητας από καρκίνο που καταγράφονται στην περιοχή; Μπορεί να ευθύνεται το εξασθενές χρώμιο, το στοιχείο που πέρασε στον υδροφόρο ορίζοντα της περιοχής; Θα έχει συνέχεια το φαινόμενο; Υπάρχουν μέτρα που θα μπορούσαν να το αναστείλουν; Συναντήσαμε την κυρία Αθηνά Λινού, καθηγήτρια Επιδημιολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου των Αθηνών, η οποία ηγήθηκε της μελέτης λίγο προτού αναχωρήσει για την Κορέα, όπου πρόκειται να παρουσιάσει τα ευρήματά της στο Συνέδριο της Παγκόσμιας Εταιρείας Περιβαλλοντικής Επιδημιολογίας (28 ως 31 Αυγούστου 2010) και αναζητήσαμε απαντήσεις στα καυτά ερωτήματα.
Οσοι αγαπάτε τον κινηματογράφο θα έχετε σίγουρα δει την ταινία «Εριν Μπρόκοβιτς», η οποία αναφέρεται σε υπαρκτό πρόσωπο και στην οποία πρωταγωνιστεί η Τζούλια Ρόμπερτς. Η ηρωίδα, βοηθός σε δικηγορικό γραφείο, έθεσε σε κίνδυνο την ίδια της τη ζωή προκειμένου να αποδείξει ότι το νερό που έπιναν οι κάτοικοι ενός χωριού ήταν μολυσμένο με εξασθενές χρώμιο και πως αυτό εξηγούσε τα κρούσματα καρκίνου, των οποίων ο αριθμός ξεπερνούσε κάθε προηγούμενο. Η μαχητικότητα της Μπρόκοβιτς είχε ως αποτέλεσμα να καταδικαστεί η βιομηχανία που μόλυνε τον υδροφόρο ορίζοντα της περιοχής, μια καταδίκη η οποία αποτέλεσε ισχυρό προηγούμενο για τις περιπτώσεις που μετέπειτα παρουσιάστηκαν και η οποία φυσικά είχε ως συνέπεια να αποζημιωθούν οι κάτοικοι.
Η κυρία Λινού και οι συνεργάτες της, 15 επιστήμονες από την Ελλάδα, καθώς και τα Πανεπιστήμια Ηarvard και Dartmouth των ΗΠΑ, δεν χρειάστηκε να διακινδυνεύσουν τη σωματική τους ακεραιότητα για να εκπονήσουν τη μελέτη τους. Εκλήθησαν στην περιοχή από τις τοπικές αρχές, οι οποίες εξάλλου πραγματοποιούσαν και τις μετρήσεις που έδειχναν αυξημένα ποσοστά εξασθενούς χρωμίου στον Ασωπό ποταμό που αρδεύει την περιοχή. Τελικά πάντως, διαφωνίες στο δημαρχιακό συμβούλιο είχαν ως αποτέλεσμα η μελέτη της ομάδας επιδημιολόγων να χρηματοδοτηθεί από το Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (ΚΕΕΛΠΝΟ).
Πώς διεξήχθη η μελέτη
Η κυρία Αθηνού Λινού, καθηγήτρια Επιδημιολογίας στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου των Αθηνών, η οποία ηγήθηκε της μελέτης Ζητούμενο της μελέτης ήταν να ανιχνευθούν οι πιθανές επιπτώσεις των αυξημένων ποσοστών εξασθενούς χρωμίου στην υγεία των κατοίκων. Εύκολο να το λέει κάποιος, αλλά δυσκολότερο να το κάνει, όπως γνωρίζουν καλά όσοι πραγματοποιούν επιδημιολογικές μελέτες. Η ερευνητική ομάδα της κυρίας Λινού εκπόνησε αυτό που οι επιδημιολόγοι ονομάζουν μελέτη οικολογικής θνησιμότητας. Οπως εξηγεί η ελληνίδα επηδιμιολόγος, « αρχικά αναζητήθηκαν από τα δημοτολόγια του Δήμου Οινοφύτων τα άτομα εκείνα που για την περίοδο από την αρχή του 1999 ως το τέλος του 2009 ήταν τόσο δημότες όσο και κάτοικοι της περιοχής.Εντοπίστηκε δηλαδή ολόκληρος ο πληθυσμός που είχε εκτεθεί στις όποιες συνθήκες επικρατούσαν στην περιοχή.Επρόκειτο για 5.842 άτομα συνολικά. Στη συνέχεια αναζητήθηκε στα πιστοποιητικά θανάτου και καταγράφηκε το σύνολο των θανάτων από καρκίνο και οι θάνατοι από κάθε είδος καρκίνου. Στόχος αυτού του δεύτερου βήματος ήταν να βρεθεί το υποσύνολο θανάτων που μπορούσε να σχετίζεται με περιβαλλοντικούς παράγοντες. Τέλος, τα ποσοστά θανάτων των Οινοφύτων συγκρίθηκαν με τα αντίστοιχα της Βοιωτίας,προκειμένου να υπάρξει ένα μέτρο σύγκρισης , προκειμένου δηλαδή να εξαγάγουμε το ποσοστό των αναμενόμενων θανάτων με βάση τα δεδομένα της ευρύτερης περιοχής ».
Αξίζει να σημειωθεί ότι τα πιστοποιητικά θανάτου κωδικοποιήθηκαν από τους γιατρούς της ομάδας, αξιοποιώντας ένα διεθνώς αποδεκτό σύστημα κατάταξης (ΙCD9), ενώ τα ποσοστά θνησιμότητας υπολογίστηκαν λαμβάνοντας υπόψη το φύλο και την ηλικία, επίσης κατά τα διεθνή πρότυπα. Σύμφωνα με την ανακοίνωση της ερευνητικής ομάδας, « κατά τη διάρκεια των 11 ετών της παρακολούθησης καταγράφηκαν 474 θάνατοι, 118 εκ των οποίων οφείλονταν σε καρκίνο. Η θνησιμότητα των κατοίκων των Οινοφύτων από καρκίνο ήταν για αυτά τα 11 έτη κατά 14% υψηλότερη από εκείνη των κατοίκων της Βοιωτίας. Οσον αφορά την αιτία θανάτου, η μελέτη έδειξε ότι ιδιαίτερα αυξημένη ήταν η θνησιμότητα από καρκίνο του ήπατος,καρκίνο των νεφρών και της ουροδόχου κύστεως για τις γυναίκες,αλλά και από καρκίνο του πνεύμονα ».
Χωρίς «φόβο και πάθος»
Ηταν άραγε αναμενόμενα αυτά τα ευρήματα; Η κυρία Λινού είναι κατηγορηματική: « Αρχίσαμε τη μελέτη χωρίς προκαταλήψεις.Εξασφαλίσαμε ότι συμπεριλάβαμε όσο το δυνατόν αδιάσειστα στοιχεία-δεδομένα, αλλά δεν θέλαμε να έχουμε αναμενόμενα.Θέλαμε τα αποτελέσματα να μας οδηγήσουν στα συμπεράσματα και όχι να έχουμε συμπεράσματα πριν δούμε τα αποτελέσματα!Οφείλω πάντως να ομολογήσω ότι κάποια από τα αποτελέσματα μας εξέπληξαν ».
Το πρώτο που παρατηρεί ο αμύητος στην επιδημιολογία παρατηρητής στον συγκεντρωτικό πίνακα των αποτελεσμάτων είναι ότι ο συνολικός αριθμός των θανάτων στα Οινόφυτα είναι μικρότερος από τον αναμενόμενο (474 θάνατοι αντί των 484,3 αναμενομένων). Ωστόσο αυτό δεν ήταν έκπληξη για την κυρία Λινού και τους συνεργάτες της. « Πρόκειται για ένα φαινόμενο γνωστό από τη βιβλιογραφία που ονομάζεται “επίδραση του υγιούς εργάτη” (healthy worker effect). Σε περιοχές όπως τα Οινόφυτα, με μεγάλη ζήτηση εργατικού δυναμικού,φτάνουν και εγκαθίστανται υγιείς,νέοι εργαζόμενοι,στους οποίους τα ποσοστά θνησιμότητας είναι μικρά.Το γεγονός αυτό καταγράφηκε και στη μελέτη μας » λέει η ελληνίδα πανεπιστημιακός.
Εκτόξευση θνησιμότητας το 2009
Ποια ήταν λοιπόν τα ευρήματα που εξέπληξαν τη διεθνή ερευνητική ομάδα; « Κατ΄ αρχάς ας συνοψίσουμε τα ευρήματα » μας είπε η κυρία Λινού και συνέχισε « παρατηρήσαμε μια αύξηση του συνόλου των θανάτων από καρκίνο στην 11ετία που ήταν την τάξεως του 14%. Αξιοσημείωτο όμως είναι το γεγονός ότι ειδικά για το έτος 2009 η αύξηση ήταν της τάξεως του 90%.Παρατηρήθηκε βεβαίως αύξηση θανάτων προκαλούμενη απ΄ όλους τους τύπους καρκίνου,ιδιαίτερα σημαντική όμως ήταν η αύξηση του καρκίνου του ήπατος σε άνδρες και γυναίκες και του καρκίνου των νεφρών και της ουροδόχου κύστεως ειδικά στις γυναίκες.Στατιστικά σημαντική ήταν επίσης η αύξηση των θανάτων από καρκίνο των πνευμόνων και του στομάχου ».
Πόσο ανησυχητική είναι η αύξηση κατά 90% των θανάτων από καρκίνο στα Οινόφυτα και πώς εξηγείται αυτό το φαινόμενο; « Ο καρκίνος που προκαλείται από περιβαλλοντικούς παράγοντες παίρνει χρόνο για να αναπτυχθεί και μπορεί να απαιτεί συνεχή έκθεση σε αυτούς.Μπορεί αυτό που καταγράφουμε τώρα να έχει τις ρίζες του σε κάτι που έγινε πριν από 10 ή 15 χρόνια. Με άλλα λόγια, οι θάνατοι του 2009 αντικατοπτρίζουν φαινόμενα που έλαβαν χώρα πολύ νωρίτερα.Για τον λόγο αυτό είναι πολύ σημαντικό τόσο να ανατρέξουμε σε στοιχεία του παρελθόντος όσο και να συνεχίσουμε την καταγραφή των θανάτων στα επόμενα χρόνια,κάτι που σκοπεύουμε να κάνουμε.Περιττό να πούμε ότι τόσο το ποσοστό αυτό όσο και τα αυξημένα ποσοστά θανάτων για τους καρκίνους που προανέφερα είναι ιδιαιτέρως ανησυχητικά και καλούν σε επαγρύπνηση » σημείωσε η καθηγήτρια.
Το ένοχο χρώμιο και το «κλειδωμένο» συρτάρι
Δεν χωρά αμφιβολία ότι οι κάτοικοι των Οινοφύτων πεθαίνουν από καρκίνο με μεγαλύτερη συχνότητα απ΄ ό,τι οι γείτονές τους στη Βοιωτία. Το μεγάλο ερώτημα όμως είναι για ποιο λόγο. Ποιοι είναι οι παράγοντες που οδηγούν σε αυξημένη θνησιμότητα από καρκίνο στα Οινόφυτα; Πρόκειται βεβαίως για το δυσκολότερο να απαντηθεί ερώτημα σε κάθε επιδημιολογική μελέτη και αυτό ισχύει και για τη συγκεκριμένη. « Πιθανή γνωστή αιτία είναι το εξασθενές χρώμιο,αλλά δεν μπορούμε να αποκλείσουμε και άλλους ρύπους » λέει η κυρία Λινού και εξηγεί: « Υπάρχει μια σειρά προβλημάτων που μας απαγορεύει να υποδείξουμε τον συγκεκριμένο ρύπο. Κατ΄ αρχάς,δεν έχουμε στα χέρια μας μετρήσεις των επιπέδων των ρύπων στο νερό των Οινοφύτων παρά μόνο από το 2007 και μετά.
Οι μετρήσεις των προηγουμένων ετών,πολύ σημαντικές όπως μπορεί κάποιος να αντιληφθεί από αυτά που είπαμε παραπάνω,βρίσκονται σε κάποιο συρτάρι της νομαρχίας που για κάποιον περίεργο λόγο δεν ξεκλειδώνει.Μας ενημέρωσαν μάλιστα ότι τώρα που η νομαρχία θα γίνει περιφέρεια,κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει την τύχη του εν λόγω συρταριού... Βάσει πάντως των μετρήσεων που διαθέτουμε, το εξασθενές χρώμιο βρέθηκε στο νερό σε ποσοστά (από 41 ως 151 μικρογραμμάρια ανά λίτρο) πολύ μεγαλύτερα από τα επιτρεπτά, ενώ αντίθετα άλλοι ρύποι,όπως παραδείγματος χάριν το αρσενικό,ήταν στα ανώτερα επιτρεπτά όρια. Ετσι μπορούμε να θεωρήσουμε ότι το εξασθενές χρώμιο είναι αυτό που ευθύνεται για την αύξηση των θανάτων από καρκίνο στα Οινόφυτα, χωρίς πάντως να μπορεί να αποκλειστεί εντελώς η πιθανότητα να υπάρχει άλλος ρύπος ή συνέργεια ρύπων που οδηγούν σε αυτό το φαινόμενο ».
Γαστρεντερικό σύστημα και ήπαρ
Δεν βοηθά άραγε η υπάρχουσα βιβλιογραφία στον συσχετισμό των παρατηρούμενων καρκίνων με συγκεκριμένους ρύπους; « Πράγματι, ορισμένοι από τους καρκίνους που παρατηρούμε συνδέονται με το εξασθενές χρώμιο,αλλά έχουμε και ευρήματα που είναι μοναδικά.Θα πρέπει πάντως να σας πω ότι ενώ η τοξικότητα του εξασθενούς χρωμίου όταν αυτό εισπνέεται είναι καλά τεκμηριωμένη, δεν ισχύει το ίδιο για την περίπτωση που αυτό καταπίνεται.Πάντως,αμερικανοί ερευνητές δημοσίευσαν πέρυσι μια εργασία η οποία κατέδειξε ότι η συστηματική κατάποση εξασθενούς χρωμίου οδήγησε τα πειραματόζωα στην ανάπτυξη καρκίνων επιθηλιακού τύπου στο γαστρεντερικό σύστημα.Το εύρημα αυτό συνάδει με τα δικά μας ευρήματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η τεράστια αύξηση θανάτων από καρκίνο νεφρών και ουροδόχου κύστεως σε γυναίκες, όπως επίσης η μικρότερη μεν (20%) αλλά στατιστικά σημαντική αύξηση θανάτων από καρκίνο του στομάχου » λέει η κυρία Λινού.
Τα ευρήματα των Οινοφύτων που είναι μοναδικά στη βιβλιογραφία αφορούν την αύξηση των πρωτογενών όγκων του ήπατος, ιδιαίτερα στις γυναίκες. Μπορεί οι απόλυτοι αριθμοί να μη σοκάρουν (τρεις θάνατοι), αλλά αν σκεφτεί κάποιος ότι οι αναμενόμενοι για τον συγκεκριμένο πληθυσμό ήταν 0,1 θάνατος, αντιλαμβάνεται ότι αυτοί είναι 30 φορές πολλαπλάσιοι. Για τον λόγο αυτό η διεθνής επιστημονική ομάδα σκοπεύει να συνεχίσει την εργασία της στα Οινόφυτα. «Εκτός από την καταγραφή των περιστατικών για τα επόμενα χρόνια σκοπεύουμε άμεσα να εμβαθύνουμε στα αίτια των παρατηρούμενων θανάτων. Ετσι σχεδιάζεται αρχικά η σύγκριση με τους πληθυσμούς της Αράχοβας και των Δερβενοχωρίων, με πληθυσμούς δηλαδή οι οποίοι γειτνιάζουν με τα Οινόφυτα, αλλά δεν έχουν εκτεθεί σε μολυσμένο νερό. Επίσης, προγραμματίζουμε συνεντεύξεις με τους πλησιέστερους συγγενείς των θυμάτων του καρκίνου προκειμένου να δούμε αν υπήρχαν άλλοι παράγοντες που συνετέλεσαν στην εμφάνιση της νόσου, όπως το κάπνισμα ή η έκθεση σε ρύπους στην εργασία» λέει η κυρία Λινού, η οποία θέλησε να κλείσει τη συνομιλία μας με μια θετική πληροφορία: «Οι δημοτικές αρχές μάς ενημέρωσαν ότι τα Οινόφυτα αρδεύονται πλέον από τον Μόρνο, πράγμα που μας κάνει να ελπίζουμε ότι βαθμηδόν τόσο τα κρούσματα όσο και οι θάνατοι από καρκίνο στην περιοχή θα επανέλθουν στα φυσιολογικά επίπεδα».
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΘΡΙΛΕΡ
Η μελέτη της τοξικότητας του εξασθενούς χρωμίου όταν αυτό καταπίνεται έχει μια ιστορία για την οποία δεν μπορεί να είναι υπερήφανη η διεθνής επιστημονική κοινότητα.Ετσι τουλάχιστον προκύπτει από Εditorial της επιστημονικής επιθεώρησης Εpidemiology (τεύχος 19, αριθμός 1, Ιανουάριος 2008, σελ.24-26),το οποίο υπογράφει ο Αllan Η.Smith,επιδημιολόγος στη Σχολή Δημόσιας Υγείας του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϊ.Σύμφωνα με το άρθρο,στην επαρχία Liaoning της Κίνας άρχισε το 1959 να λειτουργεί εργοστάσιο στα λύματα του οποίου υπήρχαν υψηλές συγκεντρώσεις εξασθενούς χρωμίου.Πέντε χρόνια αργότερα,οι κάτοικοι των γειτονικών χωριών ανέφεραν ότι το νερό των πηγαδιών από τα οποία υδροδοτούνταν είχε αποκτήσει κίτρινο χρώμα.Το 1965 μετρήσεις στο νερό των πηγαδιών κατέδειξαν όντως την παρουσία εξασθενούς χρωμίου σε υψηλές συγκεντρώσεις και άρχισαν έργα αποκατάστασης,τα αποτελέσματα των οποίων φάνηκαν το 1967.
Είκοσι χρόνια αργότερα,δύο κινέζοι ερευνητές δημοσίευσαν άρθρο στην επιθεώρηση Chinese Journal of Ρreventive Μedicine,σύμφωνα με το οποίο τα ποσοστά θνησιμότητας από καρκίνο του στομάχου και των πνευμόνων για την περίοδο από το 1970 ως το 1978 ήταν αυξημένα μεταξύ των κατοίκων που ζούσαν γύρω από το εργοστάσιο.Με δεδομένο ότι η μελέτη των κινέζων ερευνητών αφορούσε έναν τεράστιο πληθυσμό (πάνω από 100.000 άτομα),τα ευρήματά της εκτιμήθηκαν ως πολύ σημαντικά και ήταν αυτά που συνέδεσαν την κατάποση του εξασθενούς χρωμίου με την εμφάνιση των εν λόγω καρκίνων.Οι μόνοι που φάνηκαν να έχουν αντιρρήσεις ήταν οι ίδιοι οι συγγραφείς του άρθρου,οι οποίοι δέκα χρόνια αργότερα δημοσίευσαν ένα δεύτερο άρθρο με «περαιτέρω ανάλυση» των αποτελεσμάτων που έδειχνε ότι η έκθεση στο εξασθενές χρώμιο δεν συνδεόταν με την εμφάνιση των καρκίνων.Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην επιθεώρηση Journal of Οccupational and Εnvironmental Μedicine,οι εκδότες του οποίου αναγκάστηκαν να το αποσύρουν εννιά χρόνια αργότερα (2006) όταν διαπιστώθηκε «η απόκρυψη οικονομικής και επιστημονικής συμμετοχής τρίτων στο άρθρο».Τι εννοούσαν με αυτή τη διπλωματική πρόταση οι εκδότες; Οτι στο μεταξύ είχαν υπάρξει αποδείξεις ότι το δεύτερο άρθρο ήταν στην πραγματικότητα έργο μιας αμερικανικής εταιρείας συμβούλων της ChemRisk,η οποία είχε προσληφθεί από βιομηχανίες των ΗΠΑ που είχαν μηνυθεί για μόλυνση υδάτων με εξασθενές χρώμιο στις ΗΠΑ!
soufleri@tovima.gr
